Queerowe zabawy z kanonem

Antologia „Dezorientacje”, która jest wynikiem ogromu pracy redakcyjnej Alessandra Amenty, Tomasza Kaliściaka i Błażeja Warkockiego, stanowi przykład książki, którą już teraz można nazwać klasyką gatunku – bo też klasycznym pozycjom przekornie przyglądają się autorzy dzieła. Świetna książka na nieco mniej świetne czasy.

Fioletowy zbiór tekstów (kolor okładki jest tu nie bez znaczenia – fiolet symbolizuje tożsamość queerową) podzielony został na cztery, chronologicznie ułożone części: „Sercem bliscy (do 1918)”, „Sztuka przewrotna (1918–1945)”, „Nawet milczenie / Miało być przemilczane (1945–1989)” oraz „Koniec barw ochronnych (po 1989)”. Co istotne: ich tytuły wyraźnie wyznaczają sposób interpretowania sytuacji grup społecznie marginalizowanych w danym okresie. Dzięki szerokiemu wyborowi tekstów, ich różnorodności gatunkowej oraz stylistycznej (wśród nich znalazł się choćby wywiad z prekursorką polskich badań nad skomplikowaną tożsamością narodową – Marią Janion i inne teksty krytyczne) autorzy wyboru ukazują literacką reprezentację niezwykle ważnej – dotąd pomijanej i marginalizowanej – części polskiego społeczeństwa.

Za sprawą przekrojowej perspektywy czasowej oraz genologicznej „Dezorientacje”, dzięki tak szerokiemu przedstawieniu problematyki, nie tylko popularyzują zagadnienie literackiego queeru w przestrzeni publicznej, ale także demokratyzują wiedzę i dostęp do badań nad bardzo szeroko rozumianą odmiennością, które były obecne dotychczas jedynie w dyskursie akademickim. Należy tu podkreślić, że wydanie „Dezorientacji” stało się swego rodzaju literackim wydarzeniem, które dzięki wywołaniu społecznej, ożywionej dyskusji – realizującej się m.in. w niezliczonych spotkaniach autorskich, recenzjach, popularności tematu w sieci czy poparciu Grupy Stonewall – oddziaływało w polu znacznie szerszym, niż to do tej pory miało miejsce w przypadku jakiejkolwiek innej książki o queerze.

Znaki odmienności

Dzięki wyborowi tekstów literackich antologia uwidacznia i pomaga wpisać we wspólny plan użycie konkretnych znaków i symboliki, którymi posługiwały się nieheteronormatywne osoby twórcze w opresyjnym świecie literatury. Poprzez pokazanie sfer odmienności otwartej i jawnej oraz tej ukrytej – w której odniesienia odmiennościowe realizują się m.in. w nawiązaniach do antyku czy tradycji tzw. Grand Tour – twórcy uwrażliwiają nas na inne znaczenia, które w pobieżnej czy nieświadomej lekturze mogą zostać przeoczone. Zaprezentowana twórczość manifestuje swoją odmienność zarówno w treści, jak i formie. Co warto zauważyć – obok tematów wywrotowych, burzących zastane porządki, pojawiają się w antologii także opowiadania o wszelkich codziennych aspektach życia osób niewpisujących się w normatywny kanon. Jednoczesne ukazanie aspektów funkcjonowania osób nieheteronormatywnych – ukrycia i odkrycia, świętowania odmienności i prezentowania zwykłej egzystencji – niesie w sobie potencjał zarówno emancypacyjny, jak i normalizujący postrzeganie tożsamości osób dotąd ukrywanych w polskim społeczeństwie. Książka jest więc nie tylko świetnym zbiorem tekstów queerowych, ale także sama w sobie stanowi wywrotowy gest rozszczelnienia monumentu tradycyjnej wrażliwości czytelniczej i społecznej w Polsce.

Klasyka na nowo

Poszukiwania queeru wewnątrz samego kanonu wydają się jednak najistotniejszym elementem publikacji, która w przewrotny sposób analizuje dzieła twórców stojących tradycyjnie na piedestale kanonicznej hierarchii literatury polskiej. Queerowe elementy twórczości niekojarzonych dotąd z tematyką nieheteronormatywności artystów, takich jak Franciszek Karpiński, Adam Mickiewicz czy Henryk Sienkiewicz, po raz pierwszy zostają omówione w tak kompleksowy sposób, co ukazuje zagadnienia kluczowe dla rozumienia polskiej kultury i historii w nowym świetle. Nienormatywność w takim ujęciu przestaje funkcjonować w jej centrum jak obcy, występujący w marginalnym zakresie, organizm. Co więcej – queer, dzięki spektakularnemu gestowi odkrycia i uwidocznienia, staje się dla historii literatury polskiej jedną z najbardziej podstawowych kategorii interpretacyjnych. W ten sposób antologia nie tylko włącza twórczość mniejszości do szerszego kontekstu, ale pokazuje także, że jej elementy od zawsze stanowiły jego integralną część.

Poszerzanie pola poszukiwań

Wydaje się, że potencjał tworzenia antologii kryje się w możliwości realizacji własnej wizji najistotniejszej kulturowo literatury. Amenta, Kaliściak i Warkocki – choć nie postulują konieczności stworzenia całkiem nowego kanonu, a raczej próbują poszerzyć go o nowe ujęcia kategorii literackich do tej pory z niego wykluczanych – wykorzystują ten kreacyjny potencjał gatunku, stawiając w „Dezorientacjach” na literackie przekraczanie tradycyjnych, binarnych norm dzięki płynnie postrzeganej tożsamości. Zbiory tradycyjnie roszczące sobie prawa do pewnej idei ujęcia całościowego zawsze będą budzić wątpliwości odnośnie do doboru danych tekstów – padają tu zazwyczaj pytania: Dlaczego akurat ten tekst? Dlaczego nie inny? – autorzy „Dezorientacji” skutecznie się przed nimi bronią, zamieszczając wyczerpujący aneks ze spisem lektur uzupełniających na końcu swojego dzieła. Ważne jest też, by ten dodatek nie stanowił końca naszych poszukiwań – wydaje się, że celem pierwszej tak szerokiej antologii polskiej literatury queer jest zachęcenie czytelnika do własnego odkrywania znanej nam już literatury na nowo. Redaktorzy książki wyposażają odbiorców we wszystkie niezbędne narzędzia queerowej analizy w rozdziale wprowadzającym, po czym burzą zastane nawyki poznawcze czytelników uważną lekturą między wierszami na prawie tysiącu stronach antologii. Dlatego też „Dezorientacje” mogą być traktowane nie tylko jako niezwykle obszerne źródło wiedzy o queerze w polskiej literaturze, ale także jako zaproszenie do dalszych poszukiwań dekonstruujących nasze tradycyjne postrzeganie literatury. Wydaje się, że w obliczu konfrontacji z polską rzeczywistością, z którą zmagamy się wszyscy bardziej lub mniej, taka literacka lekcja wrażliwości stanowić dla nas powinna wartość nie do przecenienia.

ANNA ARTWICH

Alessandro Amenta, Tomasz Kaliściak, Błażej Warkocki, „Dezorientacje. Antologia polskiej literatury queer”, Krytyka Polityczna, 2021

ANNA ARTWICH – studentka specjalności artystycznoliterackiej w Instytucie Filologii Polskiej UAM, członkini Koła Literatury Nowej.

FESTIWAL FABUŁY 2022: „Literatura przewrotna. O wątkach nieheteronormatywnych w polskiej kulturze”, wykład Błażeja Warkockiego i Tomasza Kaliściaka, „Literatura przewrotna. O wątkach nieheteronormatywnych w polskiej kulturze”, wykład Błażeja Warkockiego i Tomasza Kaliściaka, 26 maja 2022 o g. 13, Sala Wielka CK ZAMEK, wstęp wolny

Program FESTIWALU FABUŁY 2022

Drukuj